Topic Details (Notes format)

Sandhi (संधि)

Subject: Static GK (General Knowledge)

Book: Hindi Grammar

संधि वह प्रक्रियात्मक नियम है जिसमें दो शब्दों या वर्णों के मेल से ध्वनि अथवा स्वरूप में परिवर्तन हो जाता है। संस्कृत एवं हिंदी व्याकरण में संधि को समझना अत्यंत महत्वपूर्ण है, क्योंकि यह शब्दों के मिलकर बनने वाली नयी ध्वनियों और अर्थों की जटिलताओं को स्पष्ट करता है।

### संधि के मुख्य प्रकार
1. **स्वर संधि**: दो स्वरों के मेल से होने वाला परिवर्तन (जैसे अ + उ = ओ)।
2. **व्यंजन संधि**: व्यंजन ध्वनियों के मिलान से होने वाले बदलाव (जैसे शत + अघि = शदघि, इत्यादि)।
3. **विसर्ग संधि**: विसर्ग (ः) के पहले या बाद के वर्णों के कारण ध्वनि परिवर्तन (जैसे तस्य + अपि = तस्यापि)।

### संधि का महत्त्व
- **शब्द रचना**: जटिल शब्दों को समझना और तोड़ना आसान हो जाता है।
- **अर्थ स्पष्टता**: संधि से नए शब्दार्थ निकलते हैं, जिनका स्वतंत्र अध्ययन आवश्यक है।
- **शुद्ध उच्चारण**: संधि नियमों से उच्चारण में प्राकृतिक प्रवाह आता है।

### 100+ संधि उदाहरण
नीचे विभिन्न प्रकार की संधियों के उदाहरण प्रस्तुत हैं (स्वर संधि, व्यंजन संधि, एवं विसर्ग संधि) जो हिंदी और संस्कृत व्याकरण में आमतौर पर देखे जाते हैं:

#### (1) स्वर संधि के उदाहरण (प्रायः 30)
1. अ + अ = आ → क + अट् = काट् (कल्पित)
2. अ + इ = ऐ → भव + इति = भवैति
3. अ + उ = ओ → तट + उदय = तोदय
4. अ + ऋ = अरि (कई बार) → यदि + ऋतु = यदिरतु (व्यवहार में कम)
5. अ + ए = ऐ → दश + एक = दैके (अल्प प्रयोग)
6. आ + अ = आ → धरा + अचल = धरा चल / धाराचल (कभी ध्वनि परिवर्तन)
7. आ + इ = ऐ → खा + इए = खैए (बोलचाल में कभी दिखता है)
8. आ + उ = औ → पा +उषध = पौषध (काल्पनिक)
9. इ + अ = य + अ → विद्या + अराधना = विद्याराधना
10. इ + आ = या → सि + आ = स्या (संस्कृत में)
11. इ + इ = ई → विद् + इति = विदीति (कभी-कभी)
12. इ + उ = یو (transliteration) → ज्ञात + उपयोग = ज्ञातोपयोग, आदि.
13. इ + ऋ = इर् रूप लेता है → भक्ति + ऋतु = भक्तिritu, इत्यादि
14. ई + अ = ईअ → ग्रीवा + अंश = ग्रीवांश (अभ्यास में प्राचीन रूप)
15. ई + आ = ईआ → नीति + आवर्तन = नीत्यावर्तन (कल्पना)
16. ई + इ = ई (दीर्घ) → पृथ्वी + इह = पृथ्वीह (अल्प प्रयोग)
17. उ + अ = व (कभी) → गु + अय = गुय (संस्कृत कल्पना)
18. उ + उ = ऊ → सु + उप = सूप (यदि नियमअनुसार)
19. उ + आ = उआ → रु + आहार = रुआहार (काल्पनिक)
20. ऊ + अ = ऊअ → मू + अंश = मूअंश (संस्कृत प्राचीन)
21. ऋ + अ = र (कभी-कभी) → गृ + अश = गरश? (दुर्लभ)
22. ए + अ = एअ → मे + अन्न = मेअन्न
23. ऐ + अ = ऐअ → वै + अतिथि = वैअतिथि
24. ओ + अ = ओअ → सो + अधर्म = सोअधर्म
25. औ + अ = औअ → गौ + अग्नि = गौअग्नि
26. अं + अ = अंअ → वयं + अत्र = वयंअत्र (संस्कृत में विभक्ति स्तर पर)
27. अः + अ = अह + अ → तस्माः + अग्नि = तस्माहग्नि (संभव)
28. अ + ऐ = ऐ → बड़ + ऐक = बड़ैक (if constructed)
29. अ + औ = औ → मन + औषधि = मनौषधि
30. आ + ऐ = आऐ → गा + ऐक्य = गाऐक्य (नज़रिदा)

*(नोट: इनमें से कुछ उदाहरण प्रयोग में विरले मिलते हैं, किंतु संधि सिद्धांत को दर्शाते हैं। संस्कृत में यह ज्यादा व्यवस्थित रूप में दिखते हैं।)*

#### (2) व्यंजन संधि के उदाहरण (प्रायः 35)
1. तद् + दुष्कर = तद्दुष्कर
2. शत + अघि = शदघि
3. जगत + गुरुः = जगद्गुरुः
4. विद्या + आरंभ = विद्यारंभ (द → य दिक)
5. एकत्व + भाव = एकत्वभाव (व्यवहारिक)
6. आत्म + बल = आत्मबल
7. लोक + हित = लोभित (कुछ रूपों में लोहित, बहस है)
8. मनस + च = मनश्च
9. जनत + तंत्र = जनत्तंत्र → जन्ह यहां आ सकता है?
10. नक् + रात्रि = नक्रात्रि (कभी नक्त्रात्रि)
11. बहु + गुण = बहुगुण
12. धन + धान्य = धनधान्य
13. विवेक +वान = विवेकवान
14. दुख + हर = दुःखहर
15. भगवत + इच्छा = भगवदिच्छा
16. सुगत + गम = सुगद्गम (सुगत्व रूप भी)
17. गुरुत्व + आकर्षण = गुरुत्वाकर्षण
18. अस्मत + आत्म = अस्मदात्म (कभी विशेष रूप)
19. कर्म + फल = कर्मफल
20. विनय + पूर्ण = विनयपूर्ण
21. गमन + योग्य = गमनयोग्य
22. सम्प्र + ज्वलित = सम्प्रज्वलित
23. सम्प्र + आप = सम्प्राप
24. विद् + मान = विद्मान (संस्कृतबद्ध)
25. अग्नि + होत्र = अग्निहोत्र
26. अति + क्रांत = अतिक्रांत
27. अनु + भूत = अनुभूत
28. सद् + गुण = सद्गुण
29. सत् + कर्म = सत्कर्म
30. सत् + संग = सत्संग
31. विद् + युत = विद्युत
32. वाच् + आलाप = वागालाप (कभी वाच्यालाप)
33. रक्त + अंश = रक्तांश / रक्ताांश
34. हृद् + अंश = हृदंश / हृदंशः
35. प्र + छन्न = प्रच्छन्न

*(ध्यान दें कि वास्तविक लेखन में ध्वनि-संयोजन कभी-कभी भिन्न भी होता है, पर ये उदाहरण संधि प्रक्रिया की व्यापकता दिखाते हैं।)*

#### (3) विसर्ग संधि के उदाहरण (प्रायः 35+)
1. तस्य + अपि = तस्यापि
2. रामः + अस्ति = रामोस्ति (संस्कृत में)
3. गच्छतः + इति = गच्छतोऽपि इति (कहीं गच्छतोपि?)
4. वचः + आधान = वचोऽधान
5. सुखः + एव = सुख एव (कभी सुखोऽव)
6. हननः + असुर = हननोऽसुर (कुछ संस्कृत ग्रंथों में)
7. मुनिः + अपि = मुनिरपि
8. लक्ष्मणः + ईदृश = लक्ष्मण ईदृश / लक्ष्मणो ईदृश?
9. तेषाम् + अपि = तेषामपि (कभी तेषामपि)
10. देवः + अहं = देवोहम्
11. विश्वः + ईश्वरः = विश्व ईश्वरः / विश्वोऽईश्वर
12. सरलः + अर्थः = सरलोऽर्थः
13. एषः + उद्यान = एषोद्याल (संस्कृत में जटिल)
14. स्थानम् + एव = स्थानमेव
15. नामः + ते = नमस्ते
16. शिवः + अयम् = शिवोऽयम्
17. सर्वः + एव = सर्व एव / सर्वोऽव
18. ब्रह्मः + अहम् = ब्रह्मोहम्
19. शंतः + अस्तु = शंतोऽस्तु
20. अतः + परम् = अतोपरम्
21. राज्ञः + आदेशः = राज्ञोऽदेशः
22. तेषां + उद्गमः = तेषामुद्गमः
23. मन्येः + इदम् = मन्योऽइदम्?
24. अश्वः + इह = अश्व इह / अश्वोऽइह
25. दुःखः + अभावः = दुःखोऽभावः
26. क्लेशः + अपगमः = क्लेशोऽपगमः
27. रूपः + अपि = रूपोऽपि
28. धर्मः + अजरः = धर्मोऽजरः
29. तस्याः + आलापः = तस्यालापः (स्त्रीलिंग में भेद)
30. तपः + अनुष्ठान = तपोऽनुष्ठान
31. सः + आदित्यः = सोऽदित्यः
32. इहः + अस्ति = इहोऽस्ति
33. उक्तः + अर्थः = उक्तोऽर्थः
34. सत्वः + आवेशः = सत्वोऽवेशः
35. नमः + शिवाय = नमश्शिवाय (प्रयोगित)
36. ततः + पश्चात् = ततोपश्चात् (कभी देखा जाता है)
### निष्कर्ष
- संधि से शब्दों का उच्चारण सुगमता व प्रवाह पाता है।
- संस्कृत में संधियाँ बहुत व्यवस्थित हैं, जबकि हिंदी में इसकी छाया सरल रूप में मौजूद है।
- ऊपर दिए गए 100+ उदाहरण संधि के विविध रूपों को दिखाते हैं—कुछ व्यवहार में लगातार मिलते हैं, तो कुछ शास्त्रीय या दुर्लभ हैं।

संधि का ज्ञान शब्दों को सही ढंग से जोड़कर अर्थों को स्पष्ट करने में सहायक होता है। इससे भाषा में न सिर्फ शुद्धता आती है, बल्कि प्राचीन ग्रंथों के शब्द-संयोजन समझने में भी आसानी होती है।

Practice Questions

Who discovered the neurotransmitter serotonin?

View Question

Which blood cells help in clotting?

View Question

Who was the first Prime Minister of India?

View Question

Who discovered the mechanism of action of aspirin?

View Question

Who discovered the neutrino?

View Question

Which part of the tooth is visible above the gum line, covered by enamel?

View Question

In which organelle does aerobic respiration occur, producing ATP in eukaryotic cells?

View Question

Which is the deepest known canyon in the solar system, located on Mars?

View Question

Which river runs through Baghdad, the capital of Iraq?

View Question

Who discovered the tomb of Qin Shi Huang?

View Question